Grimbergen, 19 juni 2020. Tijdens de Tweede Wereldoorlog probeerden duizenden Belgische vluchtelingen Groot-Brittannië, de Verenigde Staten, Congo of een ander vrij land te bereiken. Dat kon via Frankrijk en het neutraal gebleven Spanje en Portugal. De Pyreneeën moesten te voet worden overgestoken en dat was geen sinecure. Voor haar boek ‘Passage Pyreneeën-Een vergeten verhaal van Belgische vluchtelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog’ kon auteur Sarah De Vlam (°1977) spreken met drie getuigen die de tijdens WOII via de Pyreneeën het naziregime zijn ontvlucht, nl. Pola Zandmer, Jean Martial en Henriette Hanotte. In de publicatie van Sarah ontmoeten we ook vele piloten die door ontsnappingslijnen naar o.a. Groot-Brittannië werden geleid.
Sarah De Vlam studeerde geschiedenis van Spanje in Madrid. Ze woont met haar gezin in La Seu d’Urgell, in de Catalaanse Pyreneeën. Daar in het gebergte voelt ze zich thuis, ze heeft respect voor de streek. Sarah kent heel wat bergpaden die door de vluchtelingen zijn gebruikt. Ze weet maar al te goed dat snel veranderende weersomstandigheden in het gebergte zeer verraderlijk kunnen zijn, zeker voor onervaren wandelaars. De tocht door de Pyreneeën was geen walk in the park. De romantische vakantiekiekjes van het gebergte geven een vertekend beeld van de vluchtweg. Toen de auteur in Sort (Catalonië, Spanje) een klein museum bezocht, ondergebracht in een vroegere gevangeniscel, ontdekte ze een lijst met een honderdtal namen van Belgen die er hadden opgesloten gezeten tijdens WOII. Het was de aanleiding voor verdere research.
Sarah heeft veel bewondering voor de vluchtelingen waarmee ze nog persoonlijk kon praten. De getuigenissen die ze optekende uit de mond van de Joodse Pola uit Antwerpen, Jean uit Mons en Henriette uit het Belgisch-Franse grensdorp Rumes, staan symbool voor de verhalen van zoveel andere ontheemden. Alle drie moesten ze te voet over de Pyreneeën, Jean langs de Middellandse Zee, Pola door het hooggebergte en Henriette langs de Atlantische kust. Voortdurend was er de angst op arrestatie door de gendarmes van Pétain, de Guardia Civil of de Duitse Feldpolizei. Pola zou na de helse tocht Congo bereiken. Jean komt in Groot-Brittannië aan en gaat dan strijden tegen de Duitsers. Henriette Hanotte (schuilnaam Monique) moet al op 23 mei 1940 twee gestrande Engelse vliegeniers de grens over smokkelen naar Frankrijk, ze is pas 20 jaar. Samen met haar ouders en haar broer (die zelf moet onderduiken) zal ze 135 gestrande piloten de grens overbrengen. In 1942 wordt ze een agente van de bekende Komeetlijn. Ze wordt verraden en kan vluchten naar Engeland (in de erfgoed-databank zie www.hangarflying.eu/erfgoedsites/monument-voor-henriette-hanotte/ ).
In Sarah’s boek komen nog andere helden aan bod. Zo is er bijvoorbeeld het ijzingwekkende verhaal van Louisette Carlier, een in België vergeten vrouw die maar liefst 987 mensen hielp ontvluchten uit België en Frankrijk. Ze werd opgepakt en kwam als Nacht und Nebel-gevangene vrij op 8 mei 1945. Ze was zwaar getekend door haar gevangenschap, ze woog nog 35 kilo.
De grootste groep vluchtelingen bestond uit oorlogsvrijwilligers, daarna volgden de Joden. Vooral naar deze laatste toe werd zeer repressief opgetreden. De ontheemden kwamen uit zowat alle standen van de bevolking. Ook ministers en notabelen gebruikten de vluchtroute via de Pyreneeën om in Engeland te komen. De meest opvallende uitgewekenen waren de drie koningskinderen: Albert, Boudewijn en Josephine-Charlotte. Tussen de vluchtelingen zaten ook infiltranten. Bij aankomst in Groot-Brittannië probeerde de overheid die te ontmaskeren na een lange en zware ondervraging. In ‘Passage Pyreneeën’ ontmoeten we heel wat piloten op hun vlucht naar de vrijheid: Fernand Biver, Henri Branders, Ghislain de Behault, Alain de Blommaert de Soye, Paul Henri de la Lindi, Alphons Coucke, Gabriel Creteur, Louis Remy, e.a.
De auteur stelt zich de vraag of de 288 vliegeniers gered door de Komeetlijn wel enige impact hadden op het verloop van de oorlog. Historicus Emmanuel Debruyne kwam eerder tot de conclusie dat geredde piloten vooral voor de Britten financieel voordelig waren, puur cijfermatig was iedere naar de vrijheid overgebrachte piloot verantwoordelijk voor 2,7 arrestaties en een halve dode.
Twee grenzen waren belangrijk voor de velen die tijdens WOII de nazibezetting wilden ontvluchten. Er was de demarcatielijn tussen bezet en Vrij Frankrijk (Vichy-Frankrijk) en de Spaans-Franse grens. Het Vichy-regime collaboreerde echter met Duitsland. Op 11 november 1942, toen Hitler heel Frankrijk bezette, vormden enkel de Pyreneeën nog een grens. Een levensgevaarlijke voettocht door het gebergte was vrijwel de enige manier om naar de vrijheid te reizen. Dikwijls verkeerden ze in een slechte fysieke toestand. Jean Martial zou de tocht door de Pyreneeën op zijn eentje maken. De meeste mensen die de tocht ondernamen waren onervaren klimmers die een gids nodig hadden om hen door het gebergte te loodsen. De Catalaanse berggidsen (‘passeurs’) vroegen doorgaans veel centen voor de begeleiding die inderdaad risicovol was. Maar voor de vluchtelingen was de tocht niet zonder gevaar, sommigen werden in de steek gelaten of vermoord. Anderen lieten hun leven bij de oversteek van de snelstromende bergrivier Bidassoa, onder meer Antoine d’Ursel (†24 december 1943.)
Clandestiene reizigers die Spanje bereikten waren zeker nog niet veilig. In het zogenaamde neutrale Spanje van dictator Franco kwamen er immers veel in concentratiekampen zoals Miranda de Ebro of in cellen zoals in Sort terecht. Slechts weinig diplomaten slaagden erin om de toestand voor de Belgische gevangenen wat draaglijker te maken. Jean Martial was een van de 1.450 Belgen die werd opgepakt in Spanje. Minstens 1.183 Belgen kwamen in het interneringskamp Miranda de Ebro in Noord-Spanje terecht, nu een industrieterrein. Sommigen noemden de levensomstandigheden daar slechter dan in Duitse kampen.
Verlichting kwam er pas toen vluchtelingen Portugal bereikten. Het land was een goede gastheer, zowel voor de Joden als voor de oorlogsvrijwilligers. Portugal kende geen interneringskampen zoals in Spanje en ontheemden werden niet opgesloten. Dictator Salazar tolereerde de vluchtelingen, zolang de liefdadigheidsorganisatie hun verblijf en de vlucht financierden. Vanuit Portugal konden ze verder reizen naar Amerika, naar Congo (zoals Pola) of –eventueel via Gibraltar– naar Groot-Brittannië. De Britten waren vooral geïnteresseerd in jonge mannen en vrouwen die geschikt waren voor de oorlog, naar Joodse families toe vormden ze een gesloten beleid omdat die helemaal niet pasten in hun oorlogsstrategie.
De beweegredenen van vluchtelingen uit WO II verschillen niet van deze van 2020. Het is onverstaanbaar dat heel wat Belgen vijandig kijken naar asielzoekers, terwijl hun eigen families tijdens de Groote Oorlog of tijdens de Tweede Wereldoorlog misschien zelf hun dorp hebben verlaten, richting Frankrijk, Engeland of de vrijheid tegemoet aan de andere kant van de Atlantische Oceaan. België toont weinig interesse voor de eigen migratie en vluchtelingengeschiedenis. Over dit onderwerp zijn in het Nederlands nog maar weinig boeken uitgegeven. Een zeldzame uitzondering is het in 2014 gepubliceerde ‘Heldin achter de frontlijn’ van Airey Neave, een eerbetoon aan Andrée De Jongh (Dédée) en de ontsnappingslijn Komeet. Dédée overleefde de kampen van Ravensbrück en Mauthausen (in de erfgoed-databank zie onder meer www.hangarflying.eu/erfgoedsites/gedenkplaat-oprichters-ontsnappingsroute-comete-andree-de-jongh/ ). Gelukkig is er nu ook het knap geschreven en goed gedocumenteerde werk van Sarah.
Anno 2020 heeft Corona het asielprobleem helemaal van de voorpagina’s gewist. Sarah schrijft: “De heldenstatus van sommige vluchtelingen, verzetslieden of mensen die voor een ontsnappingslijn werkten, mag niet overroepen worden. Maar daar gaat het ook niet over. Zij mogen wel aandacht krijgen. Je moet het maar doén! Ik leerde dat de Belgische vluchtelingen patriottisch waren, niet per se rasechte democraten. De Joden vluchtten voor de Jodendiscriminatie van het moment, niet voor de Holocaust, waar zij toen geen informatie over hadden, op geruchten na. Verhalen en mensen worden soms verheerlijkt of vanuit de kennis die wij nu hebben bekeken. Ik heb dat proberen te vermijden in Passage Pyreneeën. De vluchtelingen zijn voor mij allemaal mensen, ongeacht hun ideologie of overtuiging, die een moeilijke en moedige beslissing hebben genomen.”
In haar ‘Passage Pyreneeën’ heeft Sarah een goed overzicht opgenomen van alle vluchtelingen die in het boek voorkomen, jaartallen waarin ze hun bestemmingen bereikten, aantallen gedocumenteerde vrijlatingen uit Miranda de Ebro, enz. Eindelijk is er een Nederlandstalig boek dat ons een goed beeld geeft van de vluchtroutes tijdens WOII, niemand had het verhaal beter kunnen brengen dan een historica met een grondige kennis van de streek.
‘Passage Pyreneeën – Een vergeten verhaal van Belgische vluchtelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog.’ 301 blz, 40 foto’s uit privéarchieven en uit het CEGESOMA, zwartwit, ISBN-nummer 978 94 600 1867 1, Uitgeverij Vrijdag.
Frans Van Humbeek
