Balen, 1 oktober 2010. Als alles goed gaat is de Japanse topfotograaf Tokunaga op 6 november in het land en geeft de man die avond op uitnodiging van Sven Lodewijckx te Balen een voorstelling van zijn werk. Nu met de digitale revolutie iedereen een respectabel maar eenduidig fotograaf is geworden, past het om bij deze gelegenheid in het verleden te duiken. Guido Bouckaert doet het verhaal van zijn vriendschap met Tokunaga doorheen de jaren.
Hoe alles begon …
Het moet in de zomer van 1991 zijn geweest. Ik was op een verlaten vliegveld in de Dordognestreek in Frankrijk beland en verder was er uren in het rond niemand te zien. De deur van het C-lokaal was niet op slot en eenmaal binnen in het door de zon gelooide gebouwtje, viel mijn oog meteen op een reuzengroot aanplakbiljet in wel zeven kleuren gedrukt en dus niet in het gebruikelijke quadri. Erover heen zat nog een laagje vernis. Pure klasse van de drukker.
 | Northrop F-5E Tiger II, over Zwitserland, 2004. De ‘break’ van de Patrouille Suisse is het handelsmerk in het werk van Katu Tokunaga van rond de eeuwwissel tot nu. De compositie van de foto is griezelig precies en het samengaan van de kleuren subliem. Zo’n break fotograferen zou naderhand door elke fotograaf met naam worden geïmiteerd. (Foto Katsuhiko Tokunaga) |
Het plakkaat was een aankondiging van Bernard Amigon voor de tentoonstelling van foto’s van de toen al ’s werelds beste luchtvaartfotograaf Katsuhiko “Katsu” Tokunaga in Salon-de-Provence. Het stadje was zo’n beetje de Europese uitvalsbasis voor de Japanse fotograaf en Amigon was de huisdrukker van de Patrouille de France die aldaar hun luchtmachtbasis hebben, de Base Aérienne 701. Katsu zou een goede vriend worden van Bernard Amigon maar ook van PAF-vlieger Daniël Weber (°1951, †1992) die jammerlijk op 41-jarige leeftijd zou verongelukken. Katsu en Daniël waren twee heel aparte karakters maar ook intense vrienden.
Stond ik daar die dag in de zomer van 1991 naar de rode letters op de affiche te kijken die de naam van de beroemde fotograaf vormden en ik zocht ingespannen naar gegevens om Amigon te bereiken. Het was in de tijd dat de dieren nog spraken en er dus geen sms-berichtjes, mobieltjes of faxmachines bestonden.
Maar geloof het of niet, in die tijd had Frankrijk als enige land ter wereld, al iets in gebruik dat op internet leek, en er alleszins een voorloper van was. Het systeem heette Minitel en zo’n toestel was te vinden in hotels, postkantoren, vliegvelden,… en je kon er reservaties mee maken en informatie opvragen. Voor mijn noden spuwde de printer een thermisch bedrukt papier uit met de adresgegevens van Imprimerie Amigon, in het diepe Zuiden van Frankrijk, in het verre Salon-de-Provence.
Van het een kwam het ander. Dat ik de tentoonstelling van Amigon/Tokunaga wel wilde overnemen en hier in België tonen en dat ik Tokunaga wel ’s wilde ontmoeten. Ik kende de man alleen nog maar van een paar fotoboeken die ik mij had laten toesturen uit de Verenigde Staten (Howell Press) of die ik had gekocht in de boetiek van de Aéroclub de France in Parijs (Magnus Editioni).
 | F-16AM over Corsica, Frankrijk, 2010. Dit is Belgisch. Prachtig toch, hoe de wateren zich scheiden van donker naar licht, met op de grens het krachtige silhouet van de demo-F-16 van de Belgische Defensie. Zeg ’s dag tegen Mitch. (Foto Katsuhiko Tokunaga) |
Een ontmoeting die het leven veranderde
In die tijden van haast geen communicatiemiddelen, tenzij pen en papier en postzegel, en van naar het buitenland bellen vanuit de centrales van de PTT, was Amigon of Tokunaga contacteren een immense opdracht. En neen, de tentoonstelling kon jammer genoeg niet naar België worden verscheept tenzij tegen een zeer dure kostprijs. De kratten waarin de foto’s zaten verpakt, waren haast zo groot als containers, alleen niet zo hoog. Ik heb ze ooit gezien in de kelders van het vorstelijk huis waar Amigon woont. Groots.
Maar Tokunaga zou de volgende herfst in België zijn voor de Fighter Weapons Instructor Training 1992 (FWIT). Door bemiddeling van Michael A. Ogg, nu op rust maar in die dagen stafmedewerker bij Lockheed Martin te Brussel, toen nog General Dynamics, had ik op 31 augustus 1992 een afspraak te pakken om Tokunaga in Florennes te gaan opzoeken. En dan beging ik een onvergeeflijke fout tegen de (Japanse) etiquette. Ik kwam uren te laat op deze eerste afspraak. Ik was onderweg in een file opgehouden ingevolge een ongeval en daarna nog ’s geflitst omdat ik, na me door de flessenhals te hebben gewurmd, de verloren tijd te vlug wilde inhalen. En toch hadden we een boeiend gesprek en zouden we vrienden worden voor het leven.
 | CL-415 at Salagou, Frankrijk, 2010. Eigenlijk draagt deze foto mijn totale voorkeur weg want wie anders dan Tokunaga kan deze compositie hebben bedacht. De foto van het brandblusvliegtuig op zee om bluswater op te nemen, is een schoolvoorbeeld van perfecte opbouw en met de digitale apparatuur van vandaag ligt de scherpte van de foto van helemaal voor tot helemaal achteraan. (Foto Katsuhiko Tokunaga) |
Dé tentoonstelling
En die tentoonstelling van mij in België, met foto’s van Tokunaga, de tweede ooit op het Europees continent georganiseerd, die ging dan toch maar mooi door. Vandaag zou Tokunaga mij gewoon via het net de tentoon te stellen beelden hebben doorgestuurd waarna ze zouden zijn opgeblazen, zonder een korreltje verlies, tot gigantische foto’s op canvas of hard karton. In 1993 overhandigde Katsu mij eigenhandig een geel doosje met dia’s dat ik met heel veel eerbied in ontvangst nam. Middels het cibachrome-procédé werden vervolgens door een Brussels top-fotolabo de grootformaatfoto’s aangemaakt. Het kostte zo’n 1.000 BEF per afdruk. Goed dat de HBK, nu Recordbank, het project financieel en organisatorisch steunde.
De tentoonstelling liep in de maand oktober van 1993 te Roeselare en werd met een maand verlengd wegens overdonderend succes. Het gastenboek noteerde zelfs bezoekers uit Italië, Nederland en Groot-Brittannië, nu allemaal Tokunagafans van het eerste uur. Op de vernissage was de Japanse fotograaf persoonlijk aanwezig en verder haast iedereen die toen meetelde in de vliegerij. Bernard Amigon was komen overvliegen vanuit Marseille en de stafchef van de luchtmacht was er en ook de Japanse ambassadeur en militaire attaché te Brussel liet zich vertegenwoordigen.
 | Eurofighter Typhoon en C-27J Spartan over Caselle, Italië, 2007. Ook deze foto draagt mijn totale voorkeur weg wegens de krachtige opbouw van de foto. Zie de lijnen van het perspectief elkaar kruisen en de foto superscherp beheersen. Of is het de fighter op de voorgrond die de foto totaal beheerst in de gebalde beweging van voorwaarts en vooruit? Bemerk hoe het transportvliegtuig alle zeilen bijzet om toch maar bij te blijven. Wie doet beter? (Foto Katsuhiko Tokunaga) |
De tentoonstelling zou naderhand nog twee plaatsen aandoen in Vlaanderen en daarna onderdak vinden in het Musée de la Photographie in Charleroi. De foto’s worden daar nu vakkundig bewaard in daartoe speciaal ingerichte ruimtes met temperatuur en vochtigheidsregelaars. Dat de foto’s van deze tentoonstelling niet in Vlaanderen zijn opgeborgen voor het nageslacht, is te wijten aan de neus dat het FotoMuseum Provincie Antwerpen ervoor ophaalde. Tja.
Later mocht ik vaak in mijn eigen uitgaven foto’s van Tokunaga publiceren met als hoogtepunt een artikel in Snoecks ’95 (blz. 492-511). Ooit deden we samen een artikel over de brandblusvliegtuigen in de Middellandse Zee. Dat was werken op de toppen van mijn professioneel kunnen om de man bij te houden. Maar dat zou allemaal eindigen toen ik in 2000 vast medewerker werd van het vakblad Piloot en Vliegtuig en ik mijn eigen uitgeversactiviteiten stopzette om acht jaar voor dat blad te gaan schrijven.
Vrienden voor het leven
Intussen bleven we goede vrienden wat zich vertaalde in geregelde zendingen van het befaamde Japanse Koku-Fanvliegmagazine. Intussen prijken in mijn kast zestien van ‘s mans boeken, allemaal gesigneerd. Er zijn intussen meer dan dertig boeken van de topfotograaf verschenen, alle even verbluffend mooi als grensverleggend. Ook bouwde ik gedurende al die jaren een fotoarchief op van de man die ik tot op heden, omwille van een embargo, met niemand mocht delen. Voor dit artikel mag van Tokunaga dan toch eenmalig uit dit persoonlijke archief worden geput hoewel het even duurde voor we het eens werden over de publicatie van deze zeven foto’s voor dit artikel.
We zijn elkaar in de voorbije jaren steeds blijven ontmoeten, soms op airshows maar ook in Japan of Zweden. Het was bijzonder fijn als mij ’n sms-berichtje bereikte met de melding dat de man voor heel even in België was, of op doortocht van de ene plek in Europa naar de andere. Zo bijvoorbeeld van Italië naar Engeland waarbij hij de Chunnel neemt, want autorijden is nog zo’n passie van hem. Ik ben al ’s keer of twee met de snelheidsduivel meegereden; ik mag er niet aan terugdenken. Voor mij geen derde keer meer. Bij hoge nood, en als hij het mij vraagt, wil ik het nog wel eens overwegen.
 | PC-9M at Zadar, Kroatië, 2006. Om maar te tonen hoe Tokunaga speelt met licht en ruimte. Hoe mooi hij zijn onderwerp in de achtergrond invult. Niet dominerend en toch gebald. (Foto Katsuhiko Tokunaga) |
Tokunaga is intussen een westers mens en een culinaire fijnproever. Als hij in het land is, gaan we vaak samen eten. Hij eet geen vis, en dat voor een Japanner! Alleen is door de jaren heen zijn Engels er nauwelijks op vooruit gegaan. Maar hij begrijpt het zeer goed. Zoals hij ook verwonderlijk goed Frans en Italiaans verstaat. Ja, Tokunaga is in alles een bijzonder man.
Een monument
Tokunaga is intussen een monument en door de jaren heen grensverleggend bezig. De globetrotter reist 300 dagen in het jaar. Hij was al zeer vroeg werkzaam in de USSR, het huidige GOS, tot de (vlieg)veiligheid er hem niet meer kon worden gegarandeerd. Maar zijn foto’s van Migs en Fulcrums zijn van een eenzaam hoge, beklijvende kwaliteit. Ook fotografeerde Tokunaga Chinese Chengdu F-7’s. Op het Afrikaanse continent is hij nog niet vaak geweest. Begrijpelijk. Er is daar geen belangrijke luchtvaartindustrie aanwezig. En op het Amerikaanse continent is de fotograaf zijn loopbaan begonnen met een fotoshoot in de T-33A op Tyndal AFB in Florida. Het is de American Aviation Historical Society die Tokunaga al in 1989 uitriep tot de beste luchtvaartfotograaf ter wereld.
 | A330-343E at Emmen, Zwitserland, 2010. Tokunaga is ook een meester in het fotograferen van minder dynamische onderwerpen. Geef toe, een A330 is nu niet het meest spetterend vliegtuig om te fotograferen. Maar in deze bocht, licht klimmend en geplaatst tegen een wederom gevlekt landschap en bovenaan afgeboord door dotten van wolken, is deze opname een pareltje. (Foto Katsuhiko Tokunaga) |
Everybody loves Tokunaga; hij is immers een zeer beminnelijk man, altijd bereid om ieders vraag in te willigen. Maar achter zijn immense naambekendheid schuilt een enorme werklust en gedrevenheid en een onvoorstelbaar hoge mate van professionalisme. De piloten die voor hem vliegen worden tot in het extreme gebriefd nadat hij ze polste of zijn wensen voor het maken van de foto wel uitvoerbaar zijn. Hele scenario’s zitten er voor de uitvoering van de fotovlucht in zijn laptop. Verder is de man zodanig onderlegd en technisch superieur dat ik het al lang geleden heb opgegeven om uitleg te vragen of om te vragen hoe hij zijn fotoapparatuur aanwendt. Of hoe hij in vliegtuigen waar het kan, de laptop in de schoot heeft en zo al de foto ziet vooraleer af te drukken. Of op afstand lasergeleid z’n fototoestel laat klikken. Of klikken die ultramoderne digitale toestellen soms niet meer?
 | P-51B/D at Midland, TX, VS, 2003. En om de fans van het universeel vliegend erfgoed tevreden te stellen, deze opname van drie Mustangs waarin Tokunaga er bijzonder goed in slaagt om de kisten een agressief gevoel mee te geven. “Hier zijn wij de baas”! Zoiets. (Foto Katsuhiko Tokunaga) |
6 november te Balen
En nu komt op uitnodiging van Sven Lodewijckx op 6 november 2010 Tokunaga zijn werk tonen in het Parochiaal Centrum te Balen in de provincie Antwerpen. Wie in afwachting alvast meer wil weten over Tokunaga en zijn werk moet maar ’s een zeldzaam interview met de man lezen op het internet (http://airforce.gr/blog/interview-katsu-tokunaga/).
Van zijn magnum opus ‘Velocità Colorate’ uit 2005 (www.risma.it) zijn nog twee exemplaren te koop bij schrijver dezes aan 55 euro elk. Dit uitzonderlijke boek van 318 blz. weegt 2,5 kg en toont 33 patrouilles air-to-air vanuit de gehele wereld. Ooit al gehoord van Taming Sari (Maleisië), Letece Zvezde (Servië) of de Halcones (Chili)? Zij, en nog veel meer, staan alle in dit boek! Info: guido@hangarflying.be
Het meest recente boek van Tokunaga dateert van 2009 en heeft als titel Srebrna krila/Silver Wings. Het boek is vlot te bestellen via (www.harpia-publishing.com/details_sw.html) of e-mail Heinz Berger (office@harpia-publishing.com).
Wie het Japans machtig is, of graag een reeks sublieme plaatjes ziet van de man, kan dat op: www.nikon.co.jp/channel/webgallery/05/200510tokunaga_katsuhiko
Uitsmijter
Nog één anekdote van mijn vriendschap met Tokunaga? Het was op de Parijse luchtvaartbeurs van Le Bourget, die keer toen voor het eerst de B-2 een stop maakte voor een crewwissel tijdens de 24-uurs vlucht van de stealth bommenwerper. De befaamde, Japanse fotograaf zou meevliegen in formatie en hij kwam op mij afstuiven met de vraag of ik de foto’s wilde maken als de vogel nog aan de grond stond en hij al in de lucht zat. Dit is nooit doorgegaan wegens uiteindelijk geen toestemming voor de formatievlucht. En ook, ik ben geen fotograaf, en zeker geen Tokunaga. De man is top en kent vooralsnog zijns gelijke niet.
Guido Bouckaert
Foto’s: Katsuhiko Tokunaga
