Antwerpen, 26 december 2014. De eindejaarsperiode is voor mij een uitgelezen tijd om een tentoonstelling mee te pikken. Met Panamarenko Universum keert kunstenaar Panamarenko (°5 februari 1940) terug naar zijn geboortestad Antwerpen. Bijna tien jaar na de retrospectieve in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Brussel, wijdt het Museum voor Hedendaagse Kunst Antwerpen (M HKA,) een unieke overzichtstentoonstelling aan het oeuvre van Panamarenko. De tentoonstelling Panamarenko Universum is een coproductie met de stad en wordt georganiseerd in het kader van Antwerpen ’14-’18, het herdenkingsproject rond de Eerste Wereldoorlog.
 | Affiche van de tentoonstelling. Panamarenko Universum zet een helder en tegelijk gevarieerd beeld neer van Panamarenko’s indrukwekkende oeuvre. |
Met de tentoonstelling Panamarenko Universum eert het M HKA een van de belangrijkste Antwerpse kunstenaars. Al in de jaren zestig heeft Panamarenko, als boegbeeld van de avant-garde, de stad Antwerpen mee op de artistieke kaart gezet.
De tentoonstelling op de volledige gelijkvloerse verdieping van het M HKA, is opgebouwd rond zeven thematische clusters. Eerst zien we zwart-wit beelden van enkele ludieke straatoptredens, meestal hilarische opnames van de BRT. Panamarenko hangt bijvoorbeeld met zijn voeten omhoog aan een plafond, tijdens het filmen dondert hij natuurlijk op zijn kop. “Te gek om los te lopen” hoor je het publiek zeggen als ze staan te kijken naar de happenings.
 | Kijk vooral hoe het jongetje rechts verwonderd kijkt naar dit kunstwerk van Panamarenko, aan de ingang van de tentoonstelling Panamarenko Universum. |
Na de happenings bezoeken we Panamarenko’s Silent Objects uit de jaren zestig, poëtische objecten geïnspireerd op herinneringen uit zijn jeugd. Een van die kunstwerken is de vilten pop Veltra, genoemd naar de stof die hij kocht in een Veritas-winkel. De pop werd gemaakt naar een foto uit Playboy.
 | Bing of the Ferro Lusto. Panamarenko beschrijft de Ferro Lusto als een moederschip in de ruimte dat verschillende transportmiddelen (de Bings) aan boord heeft. Met de Bings kunnen mensen zich verplaatsen tussen ruimteschepen en planeten. |
Met Fixed-Wings & Zeppelins uit de jaren zeventig wil hij het luchtruim veroveren. De interesse van de kunstenaar voor dieren en natuurkunde, gecombineerd met zijn interesse voor de luchtvaart en mechanica, leidt tot het onderzoeken van het trilmechanisme van insectenvleugels.
 | Modellen van Panamarenko’s luchtschepen. Panamarenko (pseudoniem van Henri Van Herwegen) en zijn geliefde Eveline Hoorens wonen nu in de Vlaamse Ardennen. Eveline heeft een koffiebranderij (www.hoorenskoffie.be) en tekeningen van Panamarenko sieren de heerlijk ruikende koffiepakjes. |
De gemotoriseerde apparaten onder de noemer Revolutions per Minute zijn toestellen die loodrecht opstijgen. Hij ontwikkelt Pastille Motors voor zijn rugzakhelikopters. Tijdens een reis naar Peru besluit hij om de K2 te maken, een zwevende auto om tussen de bomen te kunnen vliegen.
 | Pepto Bismo. De schroeven worden aangedreven door twaalf elektromotoren die hun stroom halen uit evenveel batterijen. De kledij komt uit Panamarenko’s persoonlijke garderobe. |
In de zaal met het onderwerp Lift the Machine zien we hoe Panamarenko ‘de hogere luchtvaart’ bedrijft. Zo noemt hij zelf de elektromagnetische aandrijving, het is voor hem dé toekomst van de aandrijving en het zet voor hem de weg open naar de sterren.
De watertuigen zijn samengebracht onder de titel Engineered to go to Sea. Hij onderzoekt daarmee de geheimen van de zee.
En dan zijn er nog de robots en wandelende kippen, de Servo-Robotica, zelfgebouwde slimme vogels en rondstappende robots. De inspiratie voor de insectachtige toestellen op hoge aluminium poten doet hij op in de Zwitserse Alpen. Hij wil een apparaat om beter in de bergen te kunnen rondlopen. Panamarenko ging meermaals werken in een atelier in de Zwitserse bergen, de onherbergzaamheid van de Furkapas beviel hem.
Panamarenko Universum laat zien hoe en waarom Panamarenko vanaf de jaren zestig uitgroeide tot een icoon van de naoorlogse Europese avant-garde. Naast topstukken zoals de duikboot Pahama, de Donderwolk en de legendarische Prova Car, bevat de tentoonstelling ruim veertig belangrijke sleutelwerken, aangevuld met tekeningen, objecten, maquettes, enz. Zelfs zijn aantekeningen zijn kunstwerken geworden. Wie aandachtig de nota’s van Panamarenko bekijkt merkt voortdurend raakpunten tussen de verbeelding van de kunstenaar en de realiteit. Zo ligt er in een van de tentoonstellingskasten een brief van Ir. Britte van de technische dienst van het toenmalige Bestuur der Luchtvaart. In die brief van 4 juni 1965 beschrijft Britte aan Panamarenko de reglementering voor een bestuurbare luchtballon.
 | In de kijkkasten liggen heel wat documenten, ondermeer ontwerpen en nota’s. |
Parallel aan de tentoonstelling werkt het M HKA ook voort aan de digitale ontsluiting van Panamarenko’s oeuvre. Dit online platform (www.ensembles.org) bevat nu 1.750 Panamarenko- gerelateerde items, en wordt nog steeds aangevuld en uitgebreid.
 | Donderwolk. Zijn moeder naaide op een kleine naaimachine de sleuven van de katoenen vleugel, daarin moesten de buizen van de deltavleugel passen. |
Panamarenko die al een tiental jaren van zijn pensioen geniet in de Vlaamse Ardennen, mag gerust zijn dat de werken die hij creëerde voor altijd blijven getuigen van zijn jeugdige verbeeldingskracht. Zowel volwassenen als kinderen kijken vol verwondering naar zijn verrassende creaties. Probeer als piloot, ingenieur of luchtvaartgeïnteresseerde de formules op zijn tekeningen of de diverse apparaten niet te zeer vanuit een technische hoek te benaderen. Leg vooral uw flight manuals opzij en bewonder de creaties van Panamarenko niet als technische objecten, wel als creatieve luchtvaartkunst.
Het M HKA stond ook in voor de renovatie en herinrichting van Panamarenko’s ouderlijke woning en werkplaats in de Biekorfstraat in de Antwerpse stadswijk Seefhoek (www.luchtvaarterfgoed.be/content/helikopterplatform-op-voormalig-atelier-panamarenko).
Ter gelegenheid van de tentoonstelling verschijnt bij uitgeverij Ludion de gelijknamige catalogus Panamarenko Universum, die dezelfde indeling hanteert als de tentoonstelling. Alle afgebeelde werken worden toegelicht en gedocumenteerd aan de hand van bijhorende schetsen, foto’s en documenten. Het boek bevat ondermeer een voorzet van M HKA-directeur Bart De Baere, en twee essays over het oeuvre van Panamarenko. De catalogus telt 200 pagina’s en wordt uitgegeven als hardcover met linnen rug, beschikbaar in het Nederlands en het Engels.
 | Links vooraan de Piwan (deltavliegtuig P-1). De naam van het vliegtuig komt eigenlijk van het Britse prototype English Electric P.1, voorloper van de Lightning en allerminst elektrisch aangedreven. Uiterst rechts de Barada Jet, sterk gelijkend op een V1. Panamarenko was vier jaar toen hij aan de hand van zijn moeder vanop de markt in Deurne de inslag meemaakte van een V1. Achteraan de duikboot Pahama. Panamarenko schrijft daarover: “Als ge daarmee de Schelde afvaart met zo in het rood die Russische naam erop, ja, .. dat is om de schrik te krijgen. Dat maakt indruk.” |
Panamarenko Universum is nog geopend tot 29 maart 2015 (voor meer info zie www.muhka.be).
Tekst en foto’s: Frans Van Humbeek
