Grimbergen, 2 januari 2022. Auteur Gunter Segers schreef een interessant boek over Hélène Dutrieu. Het is zowel een aanrader voor de wielerliefhebbers als voor de luchtvaartfanaten. De aviatrice was niet alleen een luchtvaartpionier, ze vervulde ook een belangrijk rolmodel voor de ontvoogding van de vrouw.
Een tijdje geleden bracht France Télévisions actrice en presentatrice Virginie Efira, singer-songwriter Angèle en auteur Amélie Nothomb samen rond de tafel. Opvallend was hoe weinig Fransen wisten dat het Belgen waren. Ik moest toen onbewust aan Hélène Dutrieu denken, de Belgische aviatrice waarvan doorgaans gedacht wordt dat ze een geboren Française was. Ze verloochende echter nooit haar afkomst. Na een zege in Florence (Italië) vloog ze er bijvoorbeeld rond met de Belgische driekleur.
Gunter Segers deed zeer grondige research voor deze prachtige biografie over Hélène Dutrieu, de avonturierster die zich in haar tijd voortdurend begaf op mannenterrein en heel wat glazen plafonds deed sneuvelen. Gunter (www.guntersegers.be) is auteur en illustrator van prentenboeken, waarvan enkele wereldwijd vertaald zijn. De biografie van Hélène Dutrieu is zijn eerste non-fictie boek, een werk dat ontstond uit zijn interesse voor geschiedenis, gender, vrouwenstrijd en feminisme. Aangezien er ook nooit eerder een biografie over haar verscheen, deed Jurgen jarenlang primair bronnenonderzoek. Talloze archieven in binnen- en buitenland werden nauwgezet doorzocht om haar levensverhaal te kunnen neerpennen in dit boek. Rechtstreekse afstammelingen zijn er niet, tijdgenoten zijn al lang overleden en een persoonlijk archief – als dat ooit al zou bestaan hebben – was onvindbaar. Spijtig genoeg staan er geen bronnen bij de overigens scherp en doorgaans groot afgedrukte foto’s. Volgens de auteur waren die moeilijk te traceren, de beelden komen voornamelijk uit het archief van de uitgeverij. Op eenvoudig verzoek wordt de bron van specifieke foto’s echter doorgestuurd naar de geïnteresseerde lezer.
Op dinsdag 10 juli 1877 wordt Hélène Dutrieu in Tournai geboren als dochter van een legerofficier. Ze heeft dan een vijfjarig broertje Eugène. Amper vijf weken na de geboorte verliest vader Florent zijn job en het gezin gaat in het Franse Lille wonen waar ze proberen de eindjes aan elkaar te knopen. Hélène verlaat op veertien jaar de school om te gaan werken. Een leven als huishoudster of katoenarbeidster wil ze vermijden. Broer Eugène ziet brood in de wielrennerij en zus Hélène begint hem te vergezellen naar de velodrooms. Eugène oogst succes, ook Hélène sluit zich aan bij een wielerclub en rijdt op 3 oktober 1892 een eerste wedstrijd. Ze wordt al snel een bekende sportvrouw en trekt naar Parijs. Op 1 november 1868 vindt in Bordeaux de eerste wielerwedstrijd voor dames plaats, met sportvrouwen in lange rokken op de fiets. Niettegenstaande de verhullende kledij worden ze bekeken als dames van lichte zeden. Maar de lange rokken maken stilaan plaats voor een ietwat sportievere outfit. De nieuwe bewegingsvrijheid die de dames krijgen, laten ze zich niet meer afpakken. De fiets wordt een belangrijke factor in het emancipatieproces en Hélène vervult een voorbeeldfunctie voor suffragettes en voor vele gewone vrouwen. Internationaal haalt ze schitterende sportieve resultaten, ze fietst ook regelmatig in België. In 1896 wordt de negentienjarige Dutrieu in Oostende de eerste internationale kampioen baanwielrennen bij het dameswielrennen. Gunter Segers vat al haar wedstrijdresultaten samen in duidelijke jaaroverzichten.
Eind negentiende eeuw begint de aandacht voor vrouwenraces wat af te nemen. Wielrensters als Hélène blijft men toch wel zien als fietsend curiosum, haar broer Eugène gaat voort met het neerzetten van mooie resultaten. Met haar fietsen had Hélène ondertussen een aardig kapitaal verzameld. Ze opent een modewinkel in Rijsel, maar dat wordt geen succes. Een tijd lang legt ze zich toe op auto- en motorraces. Ze overweegt zelfs een zangcarrière, maar ook dat houdt ze snel voor bekeken. Dan maar terug naar de fiets. In augustus 1903 test ze in Marseille voor het eerst de ‘Flèche humaine’ met publiek. Met een rijwiel zonder pedalen rijdt ze aan een snelheid van 65 km/h van een hoge schans naar beneden, waarna ze veertien meter zweeft om dan op een plateau te landen. De stunt wordt een enorm succes, ze begint een rondreis en ‘vliegt’ zelfs door de Olympia en Parijs. ‘Door de lucht vliegen is een zalige sensatie!’, aldus Hélène. Ze vervangt de fiets door een motorfiets en dat wordt haar bijna fataal. Na een val waarbij de motorfiets op haar lichaam terecht komt, moet ze bijna twee jaar revalideren.
Tijdens haar revalidatie geraakt ze gefascineerd door de prille luchtvaart. In Parijs ontmoet Hélène in 1907 Henri Farman. Hijzelf en zijn twee broers waren fervente wielrenners. Ze trekt naar Etampes om er Wilbur Wright te zien vliegen. Albert Santos-Dumont was toen op zoek om zijn vliegtuig Demoiselle te promoten, de amper 45 kilo wegende Hélène was de geschikte kandidaat. Met zo’n toestel maakt ze eind oktober 1909 haar eerste vlucht, zonder brevet en zonder al te veel instructies. Het is mogelijk dat Hélène de eerste vrouw is die een vliegtuig bestuurde, dat kon Gunter Segers ondanks zijn grondige research niet bevestigen. De Demoiselle is geen stabiel toestel en het lijstje met ongevallen wordt alsmaar langer, gelukkig zonder dramatische gevolgen voor Hélène. Ze wisselt haar fragiele Demoiselle voor een Sommer-tweedekker, later voor een Farman-tweedekker waardoor ze een professionele pilote wordt onder de vleugels van vliegtuigbouwer Farman.
Hélène krijgt vlieglessen en Kiewit wordt haar standplaats. Ze wordt de eerste Belgische vrouw met een vliegbrevet (nr. 27, 23 november 1910). De Algerijn Edouard Beaud wordt haar door Henri Farman toegewezen als vaste mecanicien, hij zal haar altijd blijven vergezellen. De aviatrice trekt met haar vliegtuig naar Nederland, Italië, Frankrijk, de Verenigde Staten, … De Belgische vrijgevochten feministe avant la lettre wordt in Amerika een rolmodel voor de New Yorkse suffragettes. Hélène wordt in 1912 de eerste vrouw die een watervliegtuig zal besturen. De Aéro-Club de France huldigt haar en natuurlijk kan de Belgische aeroclub niet achterblijven. In België wordt ze ontvangen door koning Albert. In 1913 krijgt ze van de Franse regering de onderscheiding Ridder in het Legioen van Eer, de eerste pilote die het ereteken mag ontvangen.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog wil ze zich inzetten voor Frankrijk. Ze voert als vrijwilligster verkenningsvluchten uit, later krijgt ze de leiding over een veldhospitaal. In juni 1915 vertrekt ze als Franse ambassadrice voor de geallieerde zaak naar de Verenigde Staten. Tijdens haar bezoek legt ze ook contact met autobedrijven, een jaar later begint ze met succes Amerikaanse auto’s in te voeren in Frankrijk. In 1922 trouwt ze met Pierre Mortier, een grote naam in de literaire wereld. Door haar huwelijk krijgt ze ook de Franse nationaliteit. Tijdens de Tweede Wereldoorlog vlucht het echtpaar naar London waar ze zich aansluiten bij het verzet van generaal De Gaule. Hélène overlijdt op 25 juni 1961 op 83-jarige leeftijd in haar woning in Parijs. Samen met haar echtgenoot kreeg ze een laatste rustplaats in Parijs, zowel in Tournai als Gent werd een straat naar haar genoemd (zie databank, trefwoord Dutrieu).
Haar palmares is indrukwekkend en het wordt door de auteur netjes samengevat: eerste vrouw die langer dan een uur in de lucht blijft, eerste vrouw ter wereld die een vlucht maakt met een passagier, winnares van de Coupe Femina, … het is een indrukwekkende lijst. Heel wat treffende citaten van Hélène staan mooi uitvergroot in het boek.
Van de fotogenieke Hélène werden natuurlijk massa’s foto’s genomen, de pers was duidelijk verzot op haar aanwezigheid. Het was een knappe, kleine dame, die ook gevraagd werd als actrice of model voor een chique modetijdschrift. Ze was thuis in het mondaine leven van Parijs.
Als wielrenster of aviatrice werd ze dikwijls grof behandeld, als ze bijvoorbeeld omwille van veiligheidsredenen verkiest om niet te vliegen. Sommige collega’s ziet ze voor haar ogen verongelukken. Zowel in het wielrennen als in de prille luchtvaart was voor de organisatoren van evenementen vooral het spektakel belangrijk, de veiligheid kwam op de tweede plaats. Ook in de vliegerij veroorzaakt ze ophef door haar onconventionele kledij. Het modehuis Bernard in Parijs maakt op haar aanwijzingen een pilotenpak. Het feit dat ze zonder korset vliegt, ontketent meermaals een schandaal, zowel in Europa als in de Verenigde Staten. Haar eigen prestaties durfde ze wel eens te minimaliseren, een rol als feministisch rolmodel wees ze af en voor elk succes dat ze boekte, waren er dubbel zoveel tegenslagen. De Belgische Hélène Dutrieu is een wereldwijd rolmodel voor alle vrouwen, een vrije en moedige vrouw die een pioniersrol vervulde in de luchtvaart. De vlot leesbare biografie van icoon Hélène Dutrieu, die uit een arm gezin kwam en niet in de pas wilde lopen, is ook het verhaal van de ontvoogding van de vrouw. Heel wat obstakels die Hélène als vrouw moest overwinnen, zijn anno 2022 nog zeer actueel. Het boek over haar avontuurlijk leven is door de uitgeverij Les Iles (www.lesiles.be) gedrukt in een aantrekkelijke lay-out. Formaat 21 x 25 cm, harde kaft, 392 blz, ISBN 978-94-915-4547-4, 39,5 euro. Verkrijgbaar in het Nederlands, Frans en Engels. Bestellen kan via https://helenedutrieu.be/ of ga even langs bij uw vertrouwde boekhandel.
